Demokratik Toplumda Gereklilik Ölçütü

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ.......................................................................................................... 7

KISALTMALAR........................................................................................ 13

GİRİŞ........................................................................................................... 15

BİRİNCİ BÖLÜM

AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ’NİN “ÜÇ AŞAMALI

TEST” DOĞRULTUSUNDA YORUMLANMASI

1. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Düzleminde Hak ve

Özgürlüklere Sağlanan Güvence Sistemi.............................................. 25

A. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne Genel Bir Bakış ................. 25

B. İkincillik İlkesi .............................................................................. 27

C. Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılması........................................ 31

D. Güvence Ölçütlerinin Oluşturduğu Bütüncül Yapı....................... 35

2. Hak ve Özgürlüklerin Korunması Ekseninde AİHS’nin

Yorumlanması....................................................................................... 44

A. Nirengi Noktaları İtibariyle AİHM’nin Yorum Teknikleri........... 44

B. AİHM Denetiminde Gözetilen Ortak Payda: Avrupa

Konsensüsü ................................................................................... 53

3. Özel Bir Yorum Tekniği Olarak Üç Aşamalı Test ............................... 57

A. Ana Hatlarıyla Üç Aşamalı Testin Temel Dinamikleri................. 57

B. Yasallık Ölçütü ............................................................................. 60

C. Meşru Amaç Ölçütü ...................................................................... 66

4. Üç Aşamalı Testte Demokratik Toplumda Gereklilik

Ölçütünün Yeri ..................................................................................... 71

A. Terminolojik Açıdan Demokratik Toplumda Gereklilik

Ölçütü............................................................................................ 71

B. Niteliği İtibarıyla Demokratik Toplumda Gereklilik

Ölçütünün Mündemiç Unsurlarına İlişkin Çerçeve ...................... 81

10

İKİNCİ BÖLÜM

AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ İÇTİHADINDA

DEMOKRATİK TOPLUM STANDARDININ GELİŞİMİ

1. Demokratik Rejimlerin Temellendirilmesi........................................... 87

A. Demokratik Rejimlerin Eksen Kavramı Olarak

Demokrasi ..................................................................................... 87

B. Çoğunluğun Sınırsız İradesi Karşısında Çoğulcu

Demokrasiye Atfedilen Özel Anlam............................................. 95

2. AİHM’nin Demokratik Toplum Standardına Yaklaşımı .................... 103

A. Demokrasi Odaklı Yaklaşımın Sergilendiği Başlıca

Haller........................................................................................... 103

B. AİHM İçtihadında Demokratik Toplumun Varlık

Koşullarına Dair İlkeler .............................................................. 111

3. Çoğulculuğun Sınırları Bağlamında Demokratik Toplumun

Korunması........................................................................................... 123

A. Özgürlük Karinesinin Esas Olması ............................................. 123

B. Demokratik Toplumun Korunmasında Militan Demokrasi

Anlayışının Uygulanabilirliği...................................................... 125

C. Hak ve Özgürlüklerin Kullanılması Bakımından

Demokratik Toplumla Bağdaştırılmayan Haller......................... 132

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

MÜDAHALENİN ŞARTLARI BAĞLAMINDA DEMOKRATİK

TOPLUMDA GEREKLİLİK ÖLÇÜTÜNÜN MUHTELİF

YANSIMALARI

1. Demokratik Toplumda Gereklilik Ölçütünün Anahtar

Kavramı Olarak Zorlayıcı Toplumsal İhtiyaç Ölçütü......................... 144

A. Müdahalenin Gerekçelendirilmesi Bağlamında Zorlayıcı

Toplumsal İhtiyacın Varlığı ........................................................ 144

B. Zorlayıcı Toplumsal İhtiyacın AİHM İçtihadındaki

Yansımaları ................................................................................. 148

2. Denetimin Ağırlık Merkezi Olarak Orantılılık Ölçütü ....................... 151

A. Orantılılık Ölçütünün Niteliği ve Kapsamı................................. 151

B. Orantılılık Ölçütünün Bir Gereği Olarak Aracın Amaca

Uygunluğu................................................................................... 159

3. Orantılılık Ölçütü Dairesinde Adil Bir Dengenin Kurulması ............. 165

A. Menfaatlerin Dengelenmesi Özelinde Orantılılık

Ölçütünün Dar Anlamı................................................................ 165

B. AİHM İçtihadı Çerçevesinde Dengeleme Ölçütünün

Somutlaştırılması ........................................................................ 171

a. Dengeleme ölçütüne dair belirleyici unsurların

listelenmesi.......................................................................... 172

b. Menfaatlerin ağırlığı............................................................ 178

c. Menfaatin nesnelliği............................................................ 180

d. Ulusal Makamların olguların kabul edilebilir bir

değerlendirmesine dayanmış olması.................................... 182

e. Bireyselleştirilmiş dengeleme uygulamaları ....................... 185

f. Uzlaşma arayışı ................................................................... 189

g. Pozitif yükümlülükler açısından menfaatler

dengesinin dikkate alınması ................................................ 192

4. Takdir Marjı ve Orantılılık Ölçütü Arasındaki İlişki.......................... 195

SONUÇ...................................................................................................... 205

KAYNAKLAR........................................................................................... 209

ÖNSÖZ

Bu çalışma “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin Yorumunda Demokratik Toplumda Gereklilik Ölçütü” başlığını taşıyan yüksek lisans tezinin gözden geçirilmiş ve lüzum görülen yerlerde düzenlemeler yapılmış halidir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 8-11. maddelerini yorumlarken özel bir usul geliştirmiştir. Üç aşamalı test olarak isimlendirilen bu yöntem, demokratik toplum için özel önem taşıyan “özel ve aile hayatına saygı hakkı”, “din veya inancını açıklama özgürlüğü”, “ifade özgürlüğü” ve “toplantı ve dernek kurma özgürlüğü” bağlamında gerçekleştirilen müdahalelerin meşru olup olmadığını tespit etme amacı taşır. Bu noktada hak ve özgürlüklere yönelik meşru bir müdahaleden bahsedebilmek için “yasallık”, “meşru amaç” ve “demokratik toplumda gereklilik” ölçütlerine riayet edilmesi gerekir. Böylece hak ve özgürlüklerin sınırlanmasına bir sınır çizilmiş olmaktadır. Çalışmamızda demokratik toplumda gereklililik ölçütünün niteliğine,bağlamına ve somut yansımalarına mercek tutulmuştur. Bu ölçüt zemininde “çoğulculuk, hoşgörü ve açık fikirlilik” demokratik toplumun vazgeçilmez unsurları olarak değerlendirilir. Bir müdahalenin gerekli görülebilmesi ise “zorlayıcı bir toplumsal ihtiyacı karşılamasına” ve “izlediği meşru amaçla orantılı olmasına” bağlıdır. Bu doğrultuda çatışan menfaatler arasında adil birdenge kurulması “dar anlamda orantılılık” olarak da ifade edilen “dengeleme” ölçütünün konusunu oluşturur. Ayrıca “takdir marjı doktrini” ve “orantılılık ölçütü” arasında müdahalenin meşru görülebilmesi bakımından yakın bir ilişki söz konusudur. Bu bilgiler ışığında çalışmamızda demokratik toplumda gereklilik ölçütü ilgili AİHM içtihadı esas alınarak analiz edilmiştir. Öncelikle bu çalışmanın olumsuz addedilebilecek bütün yanları doğrudan doğruya tarafıma, olumlu yanları ise üzerimde hakkı ve emeği bulunanlara aittir. Buradan hareketle lisans eğitimimde akademik yazına adım atmama vesile olan merhum Prof. Dr. Veysel BAŞPINAR’ı rahmet ve minnetle anıyorum.

Bu süreçteki kıymetli destekleri için; Arş. Gör. Hüseyin ÖZTÜRK’e, Arş.

Gör. Firuze YİĞİT’e, Arş. Gör. Ertuğrul Fazıl TOPUZ’a, Arş. Gör. İrem TAMÖZ’e, Arş. Gör Emine Selinay ÇİLLER’e, Arş. Gör. Recep Orhun KILIÇ’a,

Arş. Gör. Esra BULUT’a ve Arş. Gör. Şeyda YÖRÜK’e teşekkür ediyorum.

Bilgilerinden yararlanma fırsatı bulduğum saygıdeğer kürsü hocalarım

Prof. Dr. Ömer ANAYURT, Doç. Dr. Taylan BARIN ve Dr. Öğretim Üyesi

Murat ERDOĞAN başta olmak üzere Arş. Gör. Hikmet Berk TURHAN’a,

Arş. Gör. Muhammet Tayyib USLU’ya, Arş. Gör. Ayşenur ASLAN’a ve Arş.

Gör. Mehmet Kağan ACAR’a teşekkürlerimi sunuyorum.

En önemlisi ailemin her bir ferdine, Ayça KAYGUSUZ’a, Bilal ÖZER’e,

Mustafa Cihad YURDAKUL’a ve Melis GÜZELGÜN’e teşekkür ediyorum.

Ayrıca kitabın basımında emeği geçen YETKİN Basım Yayım ve Dağıtım A.Ş. sahibi Muharrem BAŞER başta olmak üzere tüm çalışanlarına da

teşekkür ederim.

Arş. Gör. Uğur Can METİN

Mart 2024