Türk Anayasa Yargısı

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ......................................................................................................... V

KISALTMALAR.....................................................................................XIX

BİRİNCİ BÖLÜM

ANAYASA YARGISININ TARİHİ GELİŞİMİ

I. GENEL OLARAK ANAYASA YARGISI......................................... 1

II. ANAYASA YARGISININ VARLIK KOŞULLARI......................... 1

III. DÜNYADA UYGULANAN MODELLER ........................................ 2

A. KANUNLARIN ANAYASAYA UYGUNLUĞUNUN

SİYASÎ DENETİMİ ...................................................................... 2

B. KANUNLARIN ANAYASAYA UYGUNLUĞUNUN

YARGISAL DENETİMİ MODELLERİ....................................... 4

1. Amerikan Modeli (Yaygın Anayasa Yargısı)........................ 4

2. Avrupa Modeli (Merkezî Anayasa Yargısı/Anayasa

Mahkemesi) ........................................................................... 7

IV. ANAYASA MAHKEMELERİNİN DÜNYADA VE

TÜRKİYE’DE ORTAYA ÇIKIŞ SEBEPLERİ ................................ 8

V. TÜRKİYE’DE ANAYASAYA UYGUNLUK

DENETİMİNİN VE ANAYASA MAHKEMESİNİN TARİHİ

SÜRECİ................................................................................................. 9

A. 1876 KANUN-I ESASİ DÖNEMİ .............................................. 10

B. 1921 TEŞKİLAT-I ESASİYE KANUNU DÖNEMİ .................. 12

C. 1924 ESAS TEŞKİLAT KANUNU DÖNEMİ............................ 13

D. 1961 ANAYASASI DÖNEMİ..................................................... 15

E. 1982 ANAYASASI DÖNEMİ..................................................... 16

1. Genel Olarak........................................................................ 16

2. Anayasa Mahkemesinin Oluşumu ve Kurumsal Yapısı ...... 16

a. Anayasa Mahkemesinin Oluşumu .............................. 16

b. Anayasa Mahkemesinin Kurumsal Yapısı.................. 17

VI. YASAMANIN ÜSTÜNLÜĞÜNDEN ANAYASANIN

ÜSTÜNLÜĞÜNE ANAYASA YARGISININ MEŞRULUĞU

SORUNU............................................................................................. 18

İçindekiler

VIII

İKİNCİ BÖLÜM

ANAYASA YARGISINDA YORUM YÖNTEMLERİ

I. YORUMLA İLGİLİ TEMEL BİLGİ VE KAVRAMLAR ............ 21

A. GENEL OLARAK YORUM KAVRAMI................................... 21

B. KLASİK YORUM ANLAYIŞI-REALİST/MODERN

YORUM ANLAYIŞI................................................................... 23

II. ANAYASAL YORUMUN ÖNEMİ VE ÖZELLİKLERİ............... 25

III. ANAYASAL YORUM YÖNTEMLERİ VE AYM

KARARLARINDAN ÇEŞİTLİ ÖRNEKLER................................. 26

A. LAFZÎ (DEYİMSEL/METİNSELCİ) YORUM.......................... 27

B. SİSTEMATİK YORUM.............................................................. 30

C. TARİHÎ YORUM ........................................................................ 31

D. AMAÇSAL (GAÎ) YORUM ....................................................... 33

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

NORM DENETİMİ

I. GENEL OLARAK ............................................................................. 37

II. NORM DENETİMİNİN TÜRLERİ................................................. 37

A. BAŞVURU YÖNTEMİ AÇISINDAN ........................................ 37

1. İptal Yolu (Soyut Norm Denetimi)...................................... 37

2. İtiraz Yolu (Somut Norm Denetimi/Def’i Yolu) ................. 39

B. BAŞVURU ZAMANI AÇISINDAN........................................... 45

1. Önceden (a priori/ex-ante) Denetim .................................... 45

2. Sonradan (a posteriori/ex-post) Denetim............................. 46

III. NORM DENETİMİNDE KULLANILAN ÖLÇÜ

NORMLAR (STANDARTLAR)....................................................... 47

IV. NORM DENETİMİNİN AŞAMALARI........................................... 50

A. İLK İNCELEME.......................................................................... 50

1. İtiraz Yolunda Verilen İlk İnceleme Kararları..................... 51

a. Mahkemenin Yetkisizliği Nedeniyle Ret.................... 51

(1) İptali İstenen Kuralın Davada Uygulanacak

Kural Olmaması ................................................. 51

(2) İtiraz Eden Kurumun Mahkeme Olmaması........ 51

b. 10 Yıllık Süre Dolmadığı İçin Verilen Ret

Kararları...................................................................... 53

c. Başvurunun Gerekçesizliği Nedeniyle Ret Kararı...... 55

İçindekiler

IX

d. Dilekçedeki Diğer Eksiklikler Nedeni ile Esasa

Girmeksizin Başvurunun Reddine Karar

Verilmesi .................................................................... 56

2. İptal Yolunda Verilen İlk İnceleme Kararları...................... 57

a. Başvuranın Yetkisizliği Nedeniyle Verilen

Kararlar....................................................................... 57

b. Süresinde Açılmayan Davaların Reddi....................... 58

c. Konu Bakımından Yetkisiz Davaların Reddi ............. 58

d. Dilekçedeki Eksiklikler Nedeni ile Davanın

Açılmamış Sayılmasına Karar Verilmesi ................... 59

3. İlk İnceleme Aşamasında Verilen İşin Esasına

Geçilmesi Kararı.................................................................. 60

4. Bağlantılı Davaları Birleştirme ve Birlikte Açılan

Davaları Ayırma Kararları ................................................... 61

5. Karar Verilmesine Yer Olmadığına İlişkin Kararlar............ 62

B. ESAS DENETİMİ I: ŞEKİL DENETİMİ.................................... 63

1. Şekil Denetiminin Niteliği................................................... 63

2. Şekil Denetimi Yapılabilen ve Yapılamayan Normlar ........ 64

a. Şekil Denetimi Yapılabilen Normlar ve

Denetimin Kapsamı .................................................... 64

(1) Kanunların Şekil Denetimi................................. 64

(2) Anayasa Değişikliklerinin Şekil Denetimi ......... 67

(3) Olağan Dönem KHK’ların Şekil Denetimi ........ 72

(4) TBMM İçtüzüğünün Şekil Denetimi.................. 73

(5) Dokunulmazlığın Kaldırılması ve TBMM

Üyeliğinin Düşürülmesi Kararları ...................... 74

(6) Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinin Şekil

Denetimi............................................................. 79

b. Şekil Denetimi Yapılamayan Normlar ....................... 79

C. ESAS DENETİMİ II: İÇERİK DENETİMİ ................................ 82

1. İçerik Denetiminin Niteliği.................................................. 82

a. Öğretideki Üçlü Ayrım: Sebep, Amaç, Konu

Unsuru ........................................................................ 82

(1) Sebep Unsuru ..................................................... 82

(2) Amaç Unsuru...................................................... 83

(3) Konu Unsuru ...................................................... 84

b. Anayasa Mahkemesinin Uygulamadaki Yöntemi:

Tümdengelim.............................................................. 86

İçindekiler

X

2. İçerik Denetimi Yapılabilen ve Yapılamayan Normlar....... 87

a. İçerik Denetimi Yapılabilen Normlar ve

Denetimin Kapsamı .................................................... 87

(1) Kanunlar............................................................. 87

(2) TBMM Üyeliğinin Düşürülmesi ve

Dokunulmazlığın Kaldırılması Kararları............ 89

(3) TBMM İçtüzüğü................................................. 92

(4) Olağan Dönem Kanun Hükmünde

Kararnameler...................................................... 94

(5) Olağan Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri.......... 95

b. İçerik Denetimi Yapılamayan Kurallar ...................... 99

(1) Anayasa Değişiklikleri ....................................... 99

(2) İnkılâp Kanunları.............................................. 106

(3) Milletlerarası Andlaşmalar............................... 107

(4) Olağanüstü Hal KHK’lar ve Olağanüstü Hal

CBK’lar............................................................ 108

(5) Bazı İstisnalar Dışında Parlamento

Kararlarının Denetimi: Eylemli İçtüzük

Değişikliği Sorunu............................................ 112

(6) Milli Güvenlik Konseyi Döneminde

Çıkarılan Kanun ve KHK’lar ........................... 115

V. NORM DENETİMİ SONUCUNDA VERİLEN KARAR

TÜRLERİ.......................................................................................... 116

A. ANAYASADA DÜZENLENEN KARAR TÜRLERİ.............. 116

1. Esas Denetimi Sonucunda Verilen Ret Kararı................... 116

2. Esas Denetimi Sonucunda Verilen İptal Kararı ................. 117

a. Genel Olarak............................................................. 117

b. İptal Kararlarının Hukuki Niteliği ............................ 118

c. Yorumlu/Örtülü (...Yönünden) İptal Kararları ......... 119

B. ANAYASADA DÜZENLENMEDİĞİ HALDE

İÇTİHATLA OLUŞTURULAN KARAR TÜRLERİ............... 120

1. Yokluk Kararı .................................................................... 120

a. Yokluğun Diğer Hukuk Dalları İçindeki Yeri ve

Hukuki Niteliği......................................................... 120

b. Anayasa Yargısında Yokluk..................................... 121

(1) Anayasa Mahkemesi Kararlarında Yokluk ...... 122

(2) Doktrinde Yoklukla İlgili Görüşler .................. 124

2. Yorumlu Ret Kararı ........................................................... 127

İçindekiler

XI

a. Kavram, Kapsam ve Pozitif Dayanağı...................... 127

b. Anayasa Mahkemesinin Çeşitli Yorumlu Ret

Kararları.................................................................... 128

c. Yorumlu Ret Kararları Konusunda Doktrindeki

Görüşler.................................................................... 130

(1) Yorumlu Ret Kararı Verilebileceği

Yönündeki Görüşler ......................................... 130

(2) Yorumlu Ret Kararı Verilemeyeceği

Yönündeki Görüşler ......................................... 131

3. İhmal Kararı ve Anayasanın Doğrudan Uygulanması ....... 132

a. İhmal Sorunu ve Gelişimi......................................... 132

b. Anayasa Mahkemesi ve Yüksek Mahkemelerin

İhmal Kararlarından Örnekler .................................. 135

(1) Anayasa Mahkemesinin İhmal Kararları.......... 135

(2) Diğer Yüksek Mahkemelerin İhmal

Kararları ........................................................... 137

c. Doktrindeki Görüşler................................................ 137

VI. NORM DENETİMİ SONUCUNDA VERİLEN

KARARLARIN NİTELİKLERİ .................................................... 139

A. GENEL OLARAK..................................................................... 139

B. KESİNLİK ................................................................................. 139

1. Kesinlik Kavramı Bağlamında Maddi ve Şekli

Anlamda Kesinlik .............................................................. 139

2. Anayasa Mahkemesi Kararları Bakımından

Yargılamanın Yenilenmesi Yolu ....................................... 141

3. Norm Denetimi Dışındaki Yargılamalarda Verilen

Kararların Kesinliği ........................................................... 144

C. BAĞLAYICILIK....................................................................... 145

1. Anayasa Mahkemesi Kararlarının Hüküm Kısmının ve

Gerekçelerinin Bağlayıcılığı .............................................. 145

a. Hüküm Kısmının Bağlayıcılığı................................. 145

b. Gerekçelerinin Bağlayıcılığı..................................... 146

(1) Anayasa Mahkemesi Kararlarında

Gerekçenin Bağlayıcılığı.................................. 146

(2) Doktrinde Gerekçenin Bağlayıcılığı İle

İlgili Görüşler................................................... 148

2. Çeşitli Kişi ve Kurumlar Açısından Anayasa

Mahkemesi Kararlarının Bağlayıcılığı............................... 150

İçindekiler

XII

a. Yasama Organı Açısından ........................................ 151

b. Yürütme Organı ve İdare Makamları Açısından ...... 154

c. Gerçek ve Tüzel Kişiler Açısından........................... 154

d. Yargı Organı Açısından............................................ 154

(1) Anayasa Mahkemesi......................................... 154

(2) Diğer Mahkemeler............................................ 155

3. Norm Denetimi Dışındaki Yargılamalarda Verilen

Kararların Bağlayıcılığı ..................................................... 157

D. GEÇMİŞE YÜRÜMEZLİK....................................................... 158

1. Kazanılmış Hak Bağlamında Geçmişe Yürümezlik

İlkesi .................................................................................. 158

2. Anayasa Mahkemesi, Yargıtay ve Danıştay

Kararlarında Anayasa Mahkemesi Kararlarının

Geçmişe Yürümezliği (Kararların Zaman Bakımından

Etkisi)................................................................................. 158

a. Anayasa Mahkemesi Kararlarında............................ 158

b. Danıştay Kararlarında............................................... 159

c. Yargıtay Kararlarında ............................................... 160

3. Bazı Özel Durumlar Bakımından Geçmişe Yürümezlik

İlkesi .................................................................................. 161

a. Ceza Hukuku Anlamında.......................................... 161

b. İtiraz Yolunda Geçmişe Yürümezlik........................ 163

c. Kesinleşmiş Yargısal ve İdari Kararlar

Bakımından............................................................... 164

d. Uygulanmakla Hükmünü İfa Eden Kanunlar ........... 165

e. Diğer Mahkemelerde Görülmekte Olan Davalar

Açısından.................................................................. 166

f. Kanunların Yürürlüğünün Durdurulması Yoluyla

Dolaylı Geçmişe Yürüme ......................................... 167

4. Norm Denetimi Dışındaki Yargılamalarda Verilen

Kararların Geçmişe Yürümesi ........................................... 167

E. KANUN KOYUCU GİBİ HAREKETLE YENİ NORM

İHDASI NİTELİĞİNDE OLAMAMA...................................... 168

1. Düzenlemenin Anlamı ve Gerekliliğine İlişkin

Tartışmalar......................................................................... 168

2. Düzenlemeye Örnek Olarak Gösterilen Anayasa

Mahkemesi Kararları ......................................................... 170

F. BİR YIL SÜREYLE ERTELENEBİLİRLİK ............................ 171

İçindekiler

XIII

1. Kavram ve Pozitif Dayanağı.............................................. 171

2. Anayasa Mahkemesi Kararlarında İptal Hükmünün

Ertelenmesi ve Çeşitli Örnekler......................................... 172

G. GEREKÇESİZ AÇIKLANAMAMA......................................... 174

H. HERKES İÇİN ETKİLİ OLMA ................................................ 176

1. 1961 Anayasası Döneminde İnter Partes (Taraflar İçin)

Etki..................................................................................... 176

2. 1982 Anayasasında Erga Omnes (Herkes İçin) Etki.......... 178

3. Norm Denetimi Dışındaki Yargılamalarda Verilen

Kararların Etkisi................................................................. 178

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

YÜCE DİVAN YARGILAMASI

I. GENEL OLARAK YÜCE DİVAN YARGILAMASI................... 179

II. SORUŞTURMA EVRESİ VE KOVUŞTURMA SÜRECİ........... 182

A. SORUŞTURMA EVRESİ ......................................................... 182

1. Cumhurbaşkanı, Cumhurbaşkanı Yardımcıları,

Bakanlar ve TBMM Başkanı ............................................. 183

2. Yüksek Yargı Üyeleri ile Hâkimler ve Savcılar Kurulu

Üyeleri ............................................................................... 185

3. Asker Kişilerin Soruşturulması Usulü ............................... 187

B. KOVUŞTURMA SÜRECİ ........................................................ 187

C. YÜCE DİVAN YARGILAMASI SONUCUNDA

VERİLEN KARARLAR............................................................ 188

1. Beraat Kararı...................................................................... 189

2. Mahkûmiyet Kararı............................................................ 189

3. Ceza Verilmesine Yer Olmadığı Kararı............................. 190

4. Güvenlik Tedbiri Kararı..................................................... 191

5. Davanın Reddi Kararı ........................................................ 192

6. Düşme Kararı..................................................................... 192

BEŞİNCİ BÖLÜM

SİYASİ PARTİLERİN ANAYASAL DENETİMİ VE

KAPATMA DAVASI

I. GENEL OLARAK SİYASİ PARTİLERİN ANAYASALLIK

DENETİMİ VE YASAKLANMASI............................................... 193

İçindekiler

XIV

II. KAPATMA DAVALARININ AÇILMASINDA İZLENEN

USUL................................................................................................. 194

III. KAPATMA DAVASI SONUCUNDA VERİLEN

KARARLAR..................................................................................... 196

A. KAPATMA KARARLARI........................................................ 198

1. Parti Organlarının ve Üyelerinin Eylemleri Nedeni ile

Verilen Kapatma Kararları................................................. 198

2. Parti Tüzük ve Programlarının Anayasaya Aykırılığı

Nedeni ile Verilen Kapatma Kararları ............................... 200

3. Kapatma Kararının Neticesi Olarak Verilen Diğer

Kararlar.............................................................................. 202

B. KISMEN YA DA TAMAMEN DEVLET

YARDIMINDAN YOKSUN BIRAKMA KARARLARI......... 202

C. RET KARARLARI.................................................................... 204

IV. İHTAR KARARI YOLUYLA KAPATMA KARARI

VERİLİP VERİLEMEYECEĞİ SORUNU................................... 205

V. KAPATMA KARARI VERİLEMEYEN BAZI HUKUKA

AYKIRILIKLARIN VARLIĞI: SİCİLDEN TERKİN

KARARI............................................................................................ 207

ALTINCI BÖLÜM

SİYASİ PARTİLERİN MALİ DENETİMİ

I. GENEL OLARAK TÜRKİYE’DE SİYASİ PARTİLERİN

GELİR VE GİDERLERİ................................................................. 209

II. PARTİLERİN MALİ DENETİMİNİN AŞAMALARI ................ 211

A. İLK İNCELEME AŞAMASI..................................................... 211

B. ESASA İLİŞKİN İNCELEME .................................................. 212

III. PARTİLERİN MALİ DENETİMİ SONUCUNDA VERİLEN

KARARLAR..................................................................................... 214

A. KANUNA UYGUNLUK KARARI (HERHANGİ BİR

HUKUKA AYKIRILIK OLMADIĞINA İLİŞKİN

KARARLAR) ............................................................................ 214

B. DENETİM SONUCU HUKUKA AYKIRI GELİRLER VE

GİDERLERİN HAZİNEYE İRAT KAYDEDİLMESİ

KARARI .................................................................................... 215

C. SORUMLU KİŞİLERE CEZA VERİLMESİNE İLİŞKİN

KARARLAR.............................................................................. 216

İçindekiler

XV

D. MALİ DENETİM SONUCUNDA PARTİLERİN KISMEN

YA DA TAMAMEN DEVLET YARDIMINDAN

YOKSUN BIRAKILIP BIRAKILMAYACAĞI SORUNU...... 217

E. MALİ DENETİM SONUCUNDA TAVSİYE VE TELKİN

NİTELİĞİNDE KARAR VERİLİP VERİLEMEYECEĞİ

SORUNU ................................................................................... 218

YEDİNCİ BÖLÜM

BİREYSEL BAŞVURU YOLU

I. GENEL OLARAK BİREYSEL BAŞVURU YOLU ..................... 221

II. BAŞVURU USULÜ.......................................................................... 222

III. KABUL EDİLEBİLİRLİK ŞARTLARI VE İNCELEMESİ....... 222

A. MAHKEMENİN YARGI YETKİSİNE DAİR KABUL

EDİLEBİLİRLİK ŞARTLARI (BAŞVURU ŞARTLARI) ....... 223

B. BAZI USULÎ KABUL EDİLEBİLİRLİK ŞARTLARI............. 232

C. ESASA İLİŞKİN KABUL EDİLEBİLİRLİK ŞARTLARI....... 236

D. KABUL EDİLEBİLİRLİK İNCELEMESİ AŞAMASINDA

VERİLEN KARARLAR............................................................ 240

IV. ESAS İNCELEMESİ ....................................................................... 240

A. GENEL OLARAK..................................................................... 240

B. BAZI NİSPÎ (SINIRLANDIRILABİLİR) HAKLAR İÇİN

KULLANILAN KRİTERLER................................................... 241

1. Müdahalenin Varlığı.......................................................... 242

2. Müdahalenin Haklılığı ....................................................... 244

a. Kanunilik/Hukukilik................................................. 244

b. Meşru Amacın/Sebebin Varlığı................................ 249

c. Ölçülülük .................................................................. 252

d. Demokratik Toplum Düzeninde

Gereklilik/Zorunluluk............................................... 255

C. ADİL YARGILANMA HAKKI AÇISINDAN

KULLANILAN KRİTERLER................................................... 256

1. Adil Yargılanma Hakkının Önemi..................................... 256

2. Gerekçeli Karar Hakkı....................................................... 257

3. Bağımsız ve Tarafsız Mahkemede Yargılanma Hakkı ...... 260

4. Makul Sürede Yargılanma Hakkı ...................................... 261

5. Masumiyet Karinesi........................................................... 267

İçindekiler

XVI

D. BAZI MUTLAK HAKLAR AÇISINDAN KULLANILAN

KRİTERLER.............................................................................. 269

1. Yaşam Hakkı...................................................................... 269

2. İşkence ve Kötü Muamele Yasağı ..................................... 274

V. ESAS İNCELEMESİ NETİCESİNDE VERİLEN

KARARLAR..................................................................................... 276

A. İHLALİN VARLIĞININ TESPİTİ KARARI ........................... 276

B. İHLALİN GİDERİLMESİ KARARI......................................... 276

1. Tazminat ............................................................................ 277

2. Yeniden Yargılama ............................................................ 277

3. İhlalin İdare veya Yasama Organı Tarafından

Giderilmesi ........................................................................ 277

C. İHLALİN YOKLUĞU KARARI .............................................. 278

VI. BİREYSEL BAŞVURUDA KARAR VERME USULLERİ......... 278

A. BİREYSEL KARAR USULÜ ................................................... 278

B. TOPLU KARAR USULÜ ......................................................... 278

C. PİLOT KARAR USULÜ........................................................... 279

SEKİZİNCİ BÖLÜM

BAZI EK ANAYASA YARGISI SORUNLARI

I. YÜRÜRLÜĞÜN DURDURULMASI KARARLARI................... 281

A. NORMATİF DURUM............................................................... 281

1. Yürürlüğü Durdurma Kararlarının Genel Olarak

Hukuk Dalları İçindeki Yeri ve İşlevi................................ 281

2. Anayasa Yargısında Yürürlüğün Durdurulması ................ 282

B. ANAYASA MAHKEMESİ UYGULAMASINDAKİ

DURUM..................................................................................... 282

1. 1993 Yılından Önceki Kararlarında Yürürlüğün

Durdurulması ..................................................................... 282

2. 1993 Yılından Sonraki Kararlarında Yürürlüğün

Durdurulması ..................................................................... 284

a. Genel Olarak............................................................. 284

b. Mahkemenin Yürürlüğün Durdurulmasına Karar

Verme Gerekçeleri.................................................... 284

C. DOKTRİNDEKİ GÖRÜŞLER.................................................. 287

1. Yürürlüğün Durdurulması Kararı Vermenin Mümkün

Olduğu Görüşü................................................................... 287

İçindekiler

XVII

2. Yürürlüğün Durdurulması Kararı Vermenin Mümkün

Olmadığı Görüşü................................................................ 289

II. İHTİYATÎ VE GEÇİCİ TEDBİR KARARLARI......................... 291

A. ÇEŞİTLİ ANAYASA MAHKEMESİ KARARLARI............... 291

B. DOKTRİNDEKİ GÖRÜŞLER.................................................. 293

KAYNAKÇA............................................................................................. 295